اوتانازی در بوته نقد: بررسی ابعاد فقهی، حقوقی و بینالمللی مرگ خودخواسته
اوتانازی یا «مرگ خودخواسته» یکی از چالشبرانگیزترین مباحث اخلاقی، حقوقی و فقهی در دنیای امروز است. این پدیده که به معنای تسریع در مرگ بیمارانی است که از بیماریهای لاعلاج رنج میبرند، در بسیاری از نظامهای حقوقی و اخلاقی مورد بحث قرار گرفته است. در این مقاله، اوتانازی را از منظر فقه اسلامی و همچنین قوانین جمهوری اسلامی ایران بررسی کرده و میزان مشروعیت یا عدم مشروعیت آن را تحلیل میکنیم.
اوتانازی، واژهای یونانی به معنای «مرگ خوب» است و در اصطلاح پزشکی و حقوقی به معنای پایان دادن به زندگی بیمارانی که از درد و رنج شدید رنج میبرند، به درخواست خود آنان یا نزدیکانشان، به وسیله پزشک یا عوامل دیگر است. این موضوع از منظر اخلاقی، دینی، فقهی و حقوقی بحثبرانگیز است. در ایران که نظام حقوقی آن مبتنی بر فقه اسلامی است، دیدگاههای فقهی تأثیر مستقیمی بر قوانین دارد.
اقسام اوتانازی
اوتانازی را میتوان به چند نوع تقسیم کرد:
1. اوتانازی فعال (Active Euthanasia): پزشک یا فردی دیگر بهطور مستقیم با تزریق دارو یا روشهای دیگر به زندگی بیمار پایان میدهد.
2. اوتانازی غیرفعال (Passive Euthanasia): اقدامات درمانی بیمار متوقف میشود تا به مرگ طبیعی برسد.
3. اوتانازی داوطلبانه (Voluntary Euthanasia): زمانی که خود بیمار درخواست پایان دادن به زندگیاش را دارد.
4. اوتانازی غیر داوطلبانه (Non-Voluntary Euthanasia): زمانی که بیمار قادر به اعلام رضایت نیست (مثلاً در کما است) و تصمیمگیری به عهده بستگان یا پزشک است.
اوتانازی از منظر فقه اسلامی
فقه اسلامی بر اساس اصول و قواعد کلی خود، در مورد اوتانازی نظرات مختلفی ارائه داده است. مهمترین اصول مرتبط با این موضوع عبارتند از:
1. حرمت قتل نفس
در قرآن کریم، قتل نفس به شدت نهی شده است:
“وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ” (الإسراء: ۳۳)
براساس این آیه، هرگونه اقدام مستقیم برای پایان دادن به زندگی انسان، حتی با رضایت خود او، ممنوع است. فقها بر این باورند که حتی اگر فردی از درد و رنج شدید رنج ببرد، مجوزی برای قتل او وجود ندارد.
2. اصل لاضرر و قاعده اضطرار
در فقه اسلامی، قاعده «لاضرر و لاضرار» به معنای نفی ضرر ناروا است. برخی ممکن است استدلال کنند که درد شدید بیمار، نوعی ضرر است که باید از بین برود، اما از آنجا که این قاعده نمیتواند مجوزی برای قتل نفس باشد، اوتانازی را توجیه نمیکند. همچنین قاعده اضطرار نیز فقط در شرایطی که حفظ جان ضروری باشد، اعمال میشود، نه در شرایطی که هدف پایان دادن به حیات باشد.
3. خودکشی و حرمت آن
اسلام خودکشی را عملی حرام میداند. در حدیثی از پیامبر اسلام (ص) آمده است:
“مَنْ قَتَلَ نَفْسَهُ بِشَیءٍ، عُذِّبَ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ” (صحیح بخاری)
بر این اساس، درخواست فرد برای پایان دادن به زندگیاش نمیتواند آن را مباح کند.
4. نقش پزشک و مسئولیت او
در فقه اسلامی، پزشک موظف به درمان و حفظ جان بیمار است. بر اساس اصل وفای به عهد و مسئولیت پزشکی، پزشک نمیتواند عامدانه به مرگ بیمار کمک کند. این مسئله با قاعده “حرمت معاونت بر اثم” نیز تطبیق دارد که در قرآن آمده است:
“وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ” (المائده: ۲)
5. دیدگاه فقها در مورد اوتانازی
• فقهای اهل سنت: اکثر علمای اهل سنت، به استناد حرمت قتل نفس و نقش پزشک در حفظ حیات، اوتانازی را غیرشرعی میدانند.
• فقهای شیعه: فقهای شیعه نیز به طور کلی اوتانازی را ممنوع میدانند، اما در مورد قطع درمان در شرایطی که ادامه آن بیفایده است، برخی نظرات متفاوتی ارائه کردهاند.
اوتانازی در قوانین جمهوری اسلامی ایران
با توجه به اینکه نظام حقوقی ایران بر مبنای فقه اسلامی تدوین شده، دیدگاه فقهی درباره اوتانازی تأثیر مستقیمی بر قوانین کشور دارد. در قوانین ایران، اوتانازی بهطور کلی جرم محسوب شده و ممنوع است. مهمترین مواد قانونی مرتبط با این موضوع عبارتند از:
1. قانون مجازات اسلامی
طبق ماده 381 قانون مجازات اسلامی، قتل عمدی جرم محسوب شده و مجازات آن قصاص است. از آنجا که اوتانازی نوعی قتل عمدی تلقی میشود، در صورت اجرای آن، فرد مسئول (اعم از پزشک یا شخص دیگری که اقدام به مرگ بیمار کرده است) ممکن است به قصاص یا دیه محکوم شود.
2. ماده 616 قانون مجازات اسلامی
بر اساس این ماده، در صورتی که قتل عمدی نباشد، اما به هر دلیلی منجر به فوت فرد شود، مرتکب به حبس تعزیری محکوم خواهد شد. این ماده میتواند در مواردی که پزشک بدون نیت قتل، اما با قطع دارو یا تجویز دارویی خاص باعث مرگ بیمار میشود، مورد استناد قرار گیرد.
3. قانون مجازات جرایم پزشکی
مطابق ماده 295 قانون مجازات اسلامی، هرگونه اقدام پزشکی که منجر به مرگ بیمار شود، حتی با رضایت خود بیمار، در صورتی که از نظر قانونی مجوز نداشته باشد، جرم محسوب میشود. این قانون بهطور خاص بر مسئولیت پزشک تأکید دارد.
4. دیدگاه شورای نگهبان
شورای نگهبان، که وظیفه تطبیق قوانین با شرع را بر عهده دارد، تاکنون هیچ قانونی را که به نحوی اوتانازی را مجاز بداند، تأیید نکرده است. بنابراین، هرگونه تلاش برای قانونیکردن این موضوع در ایران با موانع جدی مواجه خواهد بود.
اوتانازی در قوانین بینالمللی
برخلاف ایران، برخی کشورها اوتانازی را تحت شرایط خاص قانونی کردهاند. مهمترین این کشورها عبارتند از:
هلند، بلژیک، ایالات متحده امریکا، لوکزامبورگ، کانادا، کلمبیا، اسپانیا که در ادامه به بررسی قوانین چند کشور مطرح در این زمینه میپردازیم.
1. هلند
هلند نخستین کشوری بود که در سال 2002 اوتانازی را قانونی کرد. طبق قانون این کشور، پزشک میتواند تحت شرایطی مانند رضایت آگاهانه بیمار، بیماری لاعلاج و درد غیرقابلتحمل، اوتانازی را انجام دهد.
حتی کشتی هایی با هویت هلندی به درخواست افراد درسراسردنیا مسافرین مرگ را سوار بر کشتی نموده در ابهای بین المللی اقدام به اوتانازی مینمایند و حتی اقدام خود را انسان دوستانه و در جهت حل مشکل افراد بیمار غیر قابل علاج که درد میکشند می دانند و البته کسب منفعا هنگفت مالی مینمایند
2. بلژیک
قانون اوتانازی بلژیک که در سال ۲۰۰۲ به تصویب رسید، شرایط و معیارهای مشخصی را برای انجام اوتانازی تعیین کرده است. بر اساس این قانون:
1. درخواست داوطلبانه و آگاهانه: بیمار باید درخواست اوتانازی را بهصورت داوطلبانه، آگاهانه و مکرر ارائه دهد و این درخواست نباید نتیجه فشار خارجی باشد.
2. رنج غیرقابلتحمل و غیرقابلدرمان: بیمار باید از رنج جسمی یا روانی مداوم و غیرقابلتحملی رنج ببرد که ناشی از یک بیماری جدی و غیرقابلدرمان باشد.
3. مشاوره پزشکی: اگر پیشبینی نمیشود که بیمار بهزودی بهصورت طبیعی فوت کند، پزشک موظف است با یک پزشک دوم مشورت کند.
4. ثبت و گزارشدهی: پزشکی که اوتانازی را انجام میدهد، باید یک فرم ثبت را تکمیل کرده و آن را ظرف چهار روز کاری به کمیسیون فدرال کنترل و ارزیابی اوتانازی ارسال کند.
در سال ۲۰۱۴، این قانون اصلاح شد و به کودکان نیز اجازه داده شد تحت شرایط سختگیرانهای درخواست اوتانازی کنند. این شرایط شامل داشتن بیماری لاعلاج، رنج غیرقابلتحمل، درک کامل از وضعیت خود و رضایت والدین و تیم پزشکی است.
همچنین، اوتانازی برای بیمارانی که از اختلالات روانپزشکی یا زوال عقل رنج میبرند، تحت شرایط مشخصی مجاز است. این بیماران باید از رنج غیرقابلتحملی رنج ببرند که ناشی از یک بیماری جدی و غیرقابلدرمان باشد و تمامی معیارهای قانونی را رعایت کنند.
۳. برخی ایالتهای آمریکا
در ایالات متحده آمریکا، قوانین مربوط به اوتانازی و خودکشی با کمک پزشک (PAS) در سطح ایالتی تنظیم میشوند و تفاوتهای قابلتوجهی بین ایالتها وجود دارد.
اوتانازی فعال، که شامل اقدام مستقیم برای پایان دادن به زندگی بیمار توسط پزشک یا فرد دیگری است، در تمامی ۵۰ ایالت آمریکا غیرقانونی محسوب میشود و بهعنوان قتل عمد شناخته میشود.
خودکشی با کمک پزشک (PAS)، که در آن پزشک داروی کشندهای را برای بیمار تجویز میکند تا بیمار بتواند به زندگی خود پایان دهد، در برخی ایالتها تحت شرایط مشخصی قانونی شده است. ایالتها و مناطقی که PAS را مجاز میدانند عبارتاند از:
• اورگن: اولین ایالتی که در سال ۱۹۹۴ قانون «مرگ با کرامت» را تصویب کرد و در سال ۱۹۹۷ به اجرا گذاشت. این قانون به بیماران مبتلا به بیماریهای لاعلاج اجازه میدهد با رعایت شرایط خاصی درخواست داروی کشنده کنند.
• واشنگتن: در سال ۲۰۰۸، قانون مشابهی به نام «قانون مرگ با کرامت» از طریق رأیگیری عمومی تصویب شد و در سال ۲۰۰۹ به اجرا درآمد.
• ورمونت: در سال ۲۰۱۳، قانون «انتخاب بیمار و کنترل در پایان زندگی» را تصویب کرد که به بیماران مبتلا به بیماریهای لاعلاج اجازه میدهد درخواست داروی کشنده کنند.
• کالیفرنیا: در سال ۲۰۱۵، قانون «گزینه پایان زندگی» را تصویب کرد که از سال ۲۰۱۶ اجرایی شد و به بیماران مبتلا به بیماریهای لاعلاج اجازه میدهد درخواست داروی کشنده کنند.
• کلرادو: در سال ۲۰۱۶، با تصویب «قانون گزینههای پایان زندگی» از طریق رأیگیری عمومی، PAS را قانونی کرد.
• واشنگتن دیسی: در سال ۲۰۱۶، «قانون مرگ با کرامت» را تصویب کرد که در سال ۲۰۱۷ به اجرا درآمد.
• هاوایی: در سال ۲۰۱۸، قانون «گزینههای پایان زندگی» را تصویب کرد که از سال ۲۰۱۹ اجرایی شد.
• مین: در سال ۲۰۱۹، قانون «مرگ با کرامت» را تصویب کرد که به بیماران مبتلا به بیماریهای لاعلاج اجازه میدهد درخواست داروی کشنده کنند.
• نیوجرسی: در سال ۲۰۱۹، قانون «کمک پزشکی در مرگ» را تصویب کرد که به بیماران مبتلا به بیماریهای لاعلاج اجازه میدهد درخواست داروی کشنده کنند.
• نیومکزیکو: در سال ۲۰۲۱، قانون «گزینههای پایان زندگی الیزابت وایتفیلد» را تصویب کرد که به بیماران مبتلا به بیماریهای لاعلاج اجازه میدهد درخواست داروی کشنده کنند.
• مونتانا: در سال ۲۰۰۹، دیوان عالی مونتانا در پرونده «بکستر علیه مونتانا» حکم داد که PAS بر اساس قوانین ایالتی مجاز است، اگرچه قانون مشخصی در این زمینه تصویب نشده است.
در سایر ایالتهای آمریکا، PAS غیرقانونی است و میتواند منجر به پیگرد قانونی برای پزشکان و افراد درگیر شود. بحثها و تلاشها برای قانونیسازی PAS در ایالتهای دیگر ادامه دارد، اما موضوع همچنان بحثبرانگیز باقی مانده است. مخالفان نگران سوءاستفادههای احتمالی و فشار بر بیماران آسیبپذیر هستند، در حالی که موافقان بر حق انتخاب فردی و کرامت انسانی تأکید میکنند.
با توجه به مبانی فقهی و قوانین ایران، اوتانازی در کشور بهطور کلی ممنوع است. فقه اسلامی به دلیل حرمت قتل نفس، ممنوعیت خودکشی و مسئولیت پزشک، اوتانازی را غیرمجاز میداند و قوانین ایران نیز بر همین مبنا، هرگونه اقدام در جهت پایان دادن به حیات بیماران را جرم تلقی کرده و مجازاتهای سنگینی برای آن در نظر گرفته است. با این حال، در مواردی که ادامه درمان بیفایده است، برخی فقها توقف درمان را مجاز دانستهاند، اما این موضوع هنوز در نظام حقوقی ایران جایگاه روشنی ندارد
